5-Mu’reb ve Mebnî – الْمُعْرَبُ ، والْمَبْنِيُّ

S1. İsimler i’rab ve bina yönünde kaça ayrılırlar.

C1. 2’ye ayrılırlar. Mu’reb isimler, Mebnî isimler.

1.      Mu’reb: Kendisine dahil olan âmiller sebebiyle son harekesi değişen isimlerdir. Bu yönleriyle harflerden ayrılırlar.

Muhammed geldi.	جاء محمدٌ
Muhammedi gördüm.	رأيت محمدًا

Bu örneklerdeki Muhammed kelimesi mu’rebdir. Çünkü kendisine gelen farklı âmiller sebebiyle son harekesi değişmektedir.

،

2.      Mebnî: Kendisine dahil olan âmiller sebebiyle son harekesi değişmeyen isimlerdir. Bu yönleriyle harflere benzerler.

S2. İsimlerde asıl olan i’rab mıdır binâ mıdır?

C2. İsimlerde asıl olan i’rabdır. Bazı isimlerin mebni olmaları harflere olan kuvvetli benzerlikleri sebebiyledir.

Not: Harflerde (edatlarda) esas olan binâdır (mebnîliktir). Kendisine bazı özellikleri sebebiyle benzeyen isimlerinde mebnîleşmesine sebeb olur.

S3. İsimlerin harflere benzediği ve bu sebeble mebnîleştiği yerleri sayınız.

C3. 4 yerde isimler harflere (edatlara) benzer ve mebni olurlar.

1.      Vad’ itibariyle benzemesi: İsimler esas itibariyle en az 3 harften oluşur. Bu sebeble 1 veya 2 harften oluşan isimler harflere benzediği için mebni sayılırlar.

Ben vurdum. “تُ” = ben	ضَرَبْتُ
Sen bize geldin. “نَا” = bize	جِئْتَنَا

Birinci örnekte “تُ “, ikinci örnekte “نَا ” vad’ıları itibariyle 1 ve 2 harften oluşan isimlerdir. Tek ve iki harften oluşan harflere (edatlara) benzediği için mebnîleşmişlerdir.

2.      Mana itibariyle benzemesi: İsimlerin harflere mana yönünden benzemesi iki kısıma ayrılır.

a.       Mevcut bir harfe benzemesi.

Ne zaman geldin?	مَتى جئتَ
Sen kalkarsan ben de o zaman kalkarım.	متى تقُمْ أَقُمْ

Birinci örnekte “مَتى ” ismi, istifham harfi=soru edatı olan hemzeye “ أ ”, ikinci örnekte ise şart edatı olan “إنْ ”e manaca benzediği için mebnîleşmiştir.

b.      Mevcut olmayan bir harfe benzemesi.

İşaret ismi olan “هنا ” mukadder bir harfin manasına benzediği için mebnidir.

Not: Arablar nefiy için “ما”, nehiy için “لا”, temenni için “ليت”, teraccî için “لعل” harflerin kullanmaktadır. Aynı şekilde işaret anlamına da bir harfin konulması mümkünken böyle bir harf tayin edilmemiştir. Zihnen varlığı kabul edilen bu harfin manasına benzeyen işaret isimleri de mebni sayılmışlardır.

3.      Fiil anlamına vekillik yapan harflere benzemesi.

“ليت” harfi “أتمنّى” fiili; “لعلّ” harfi “أترجَّى” fiili yerine kullanılmaktadır. Aynı şekilde “آهِ”,  “صَهٍ” ve “دَرَاكِ” isim fiilleri de “أَتَوَجَّعُ”, “اسْكُتْ” ve “أَدْرِكْ” fiilleri yerine kullanılmaktadır. İsim fiillerin harflere olan bu benzerliği sebebiyle isim fiiller mebnîleşmişlerdir.

4.      Anlamın tamamlanmasında başka şeylere ihtiyaç duyan harflere benzemesi.

Harfler müstakil olarak bir anlama delalet etmeyip bir cümle içerisinde anlam kazanırlar. Aynı şekilde İsm-i Mevsuller de anlamın tamam olması için sılaya ihtiyaç duyarlar. Bu benzerlik sebebiyle İsm-i Mevsuller mebnidirler.

Anlam tamamlanmamış.	جاء الذي …
Bana öğreten kişi geldi..	جاء الذي علّمني

S4. Mebnî isimleri sayınız.

C4.

1.      Zamirler

2.      Şart isimleri, “أيّ” hariç.

3.      İstifham isimleri = soru edatları, “أيّ” hariç.

4.      İşaret isimleri, ikilileri hariç.

5.      İsmi mevsuller, ikilileri hariç.

6.      İsim fiiller. “أسماء الأفعال  ”.

7.      Bazı zarflar; “إذا”; “إذ”; “الآنَ”; “قَطُّ”; “بينما”; “حيث”; “أين”; “أمسِ”; “قبل” ve “بعد” mebnidir.

Rum (30), 4.

لِلّٰهِ الْاَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ

Not: “بعد” nun mebni olabilmesi için kendisine eklenen muzafun ileyh lafzen hazfedilmiş fakat manası var kabul edilmiş olmalıdır.

8.      “أحد عشر” dan itibaren “تسعة عشر” ya kadar olan sayılar mebnidir. “اثني عشر” hariç. Not: “اثني عشر” ifadesinde “اثني” ifadesi mureb, “عشر” ifadesi ise mebnidir.

9.      “وَيْهِ” ile biten özel isimler. “سيبويه” gibi.

10.  “فَعَالِ” vezninde gelen müennes özel isimler. “حَذَامِ”    gibi.

11.  Cinsini nefyeden Lâ’nın müfred isimleri mebnidir.

Sınıfta hiçbir öğrenci yok.

لا طالبَ في الفصلِ

12.  Kendisine nidâ edilen tekil özel isimler. “المنادى المفرد العلم”

Ey! Muhammed.

يا محمدُ

13.  Nekra münadâ. “النكرة المقصودة بالنداء”

Hey! Adam.

يا رجلُ

S5. Sahih – İllet itibariyle Mu’reb isimler kaça ayrılır.

C5. 2’ye ayrılır.

1.      Sahih (صحيح): Sonunda illet harfi olmayan isimlerdir. “وَلَد”, “عَالِم” ve “كُفْء” gibi…

2.      Mu’tell (مُعْتل): Sonunda illet harfi, ya da zaid elif + hemze olanlar. “الفتى”, “القاضي”, “الإملاء” ve “الحذاء” gibi….

S6. Temekkün itibariyle Mu’reb isimler kaça ayrılır.

C6. 2’ye ayrılır.

1.      Munsarif isimler: Tenvini alabilen mütemekkinlerdir. Fiil ve harflere hiçbir yönden benzemezler. “زيدٍ”, “رجلٍ” ve “فَرَسٍ” gibi…

2.      Gayr-i münsarif: Tenvini alamayan mütemekkinlerdir. Tenvin alamama konusunda fiil ve harflere benzerlikleri vardır. “أحمد”, “مساجد” ve “مصابيح” gibi…

Not: Mebnî isimler gayr-i mütemekkindirler. Bu isimler mebnî olmakta harflere, tenvin alamamakta harf ve fiillere benzerler.